29/11/2007

Timecreṭ



Tukkist seg Ussan di Tmurt, tasuqilt sγur Kamal Bouamara, HCA 1998 ?

Awal γef wamek i d-tettili tmecreṭ yezga, ay at lɛraḍ! Ccah dγa, imi γer yiwen n ubrid i yessuffuγ!
Di tazwara ad d-yili wawal am targit, ad yazzel uhendawal.At tama n ufell ad γilen s wadda i d-yeffeγ wawal-nni. Widak n tama n wadda daγ ad as-qqaren yekka-d seg tama n ufell. ttif ihi win ur nudi fell-as, ma ulac, ad teffeγ “targit” i taddart akkin, ad tt-yaf tɛcca, hendazi, di taddart nniḍen.
- ih, d tidet, at taddart-nneγ ur urgan ara.targit n at ugemmaḍ-ihin.rnu, dinna, akken i d-qqaren medden, yella wayen yifen targit. D yiwet n taγaṭ i d yemeslkayen, ttmeslay am kečč d nek ; tessawel-ed i lɛerc i wakken ad zlun axuten(lmal). A kra i d-yettḥesisen…
- mačči d taγat , d aleqqaq! Untiqen-is imezwura, i d-qqareb, ttwafraẓen, d imeslayen.yemma-s i yeffeγ leɛqel, deg tagdi , tessawled-dindid i uguram (ṭṭaleb). Mmihḍaren am sin n lɛeqqal ! γiwlet a lγaci !
- d ayen ur iqebbel leɛqel! Tenniḍ-ed d yiwen n bu camart i d-yusan γer Tejmaɛt n ufella yules-it-id ?
- akka, ih. Ad iruḥ daγ γer wanda nniḍen, γer tudrin nniden . mačči ala nekni.
- I bucamar-a, tessneḍ-t ? teẓriḍ-t? tesliḍ-as ?
- Mačči d amcum, nekki. Aseggas-a, d yir netta. Fehmet! Tabuzeggaγt tewweḍ-ed ya. Ahat iteddu d wayen nniḍen ur neẓri ara .lḥasun, Rebbi yefka-yaγ-ed. D ttemman-nneγ ara yilin d imasayen(imḍebren) zdat n Rebbi i aγ-d-iremmqen, ama ulac ad-aγ-d-iqas!
- Ad lhun medden d temsalt-a n tmecreṭ. S ccedda neγ s talwit ad ɛemren agraw swayes ara suffγen asfel. Ma nenna-d tidet, lehḍur-a kkint tlawin deg-sen, acku aqerruy-nnsent yeɛmer ɛmrayen, rnu d nutenti daγ i yezgan d timeceyɛin : n Rebbi d Cciṭan.
- Maca, irgazen daγ ssnen d acu ara xedmen. D lɛali, ay qqaren, izgaren-a ad ten-id-naγ, imi I ten-bγan akk medden.ulayγar ar ten-nessagged nnig wannect-a.
- Mačči d ibujaden, nekni, ay qqaren Yemγaren n taddart. Tirga n tgezzanin neγ tikerkas-nnsent; ileqqaqen I d-yettmaren, lmal I d-yessawalen, ad ruḥen ad ẓemmren! Maca, di tagara, aseggas dir-it, d tidet. Ihi asfel ma yeffeγ, mačči d ayen n dir-i.
Ad d-bezren idrimen s lemγawla , ad sewwqen, ad d-asγen izgaren.imir, ad d-ibin kra yellan: ziγen ur urgan ur ten yekcim ulejlej; lǧiran-nni daγen, mi ten-terra tmara daγen, ad uγalen ad gen am yimezwura.hatan ziγ ttraǧun-aγ kan nekni ad nezwir i wakken ad amnen.
Ad d-tezzi nnuba-nnsen, ad d-asγen izgaren.Tagara, ad mɛanadent tudrin, ta ad tettɛanad ta.maca lemɛanda-nni ur tessuruf ara akkin i lɛerc, di tegti .yal yiwen isellek iman-is ! meɛlum, yelha ma nessufuγ tir tiṭ, seg tama-nneγ.ma d imcumen i
as –yeldin tawwurt, awer kkren!
......
Sin wussan i tegrest, sin iseggasen i wnebdu, lebda i lexrif. Atan usirem n Mḥend uccen.
Tafsut, tizegzewt-is, ccna n yegḍaḍ, aregreg iγeẓŗan, tiẓerwelt n igenni n yebrir, tumert n tmurt ur rzin ara ar Mḥend uccen. Netta ur yettargu ara maca yeḥrec, neẓra-t awk.
Di tegrest, irewwu-tent, yerna mačči ala netta. yella laẓ, yella usemmiḍ. D ageffur, d adfel, d aḍu. Di tregwa , ur d-igerri kra i igellil.
Daymi uccen d ugellil ksanen , di sin, tagrest.
Ma terra tmara, sin wussan kan i tegrest, yessulet ad tili: ulamek tili ddunit nniḍen.


Tasuqilt sγur Yidir Hmed ZAYED (tasdawit n tizi wezzu) ?
Lmulud At Caɛban (Mulud Ferɛun) d amyaru azwaw ameqran. Illul ass n 8 di meɣres 1913 di Tizi Hibel di temnaṭ n Tizi Wezzu.werğin yura srid s teqbaylit acku yeɣra deg wɣerbaz arumi d acu kan idlisen-ines akk wwind ɣef Leqbayel, timetti-nsen, idles-nsen d tudert-nsen s umata.
Yenɣat O.A.S di Lebyar ass n 15 meɣres 1962 di Lezzayer tamanaɣt netta d 5 yimeddukal.

Ayen yura Mulud Ferɛun

* Le fils du pauvre ("Mmi-s n igellil"), ungal, le Puy, amaẓrag Les Cahiers du Nouvel Humanisme, 1950; taẓrigt tis 2 Paris, Seuil, 1954 [Arraz aseklan "Tamdint n Ledzayer" 1950]
* Mmis n igellil (tasuqilt si tefransist sɣur Musa At Ṭaleb), Tizi Wezzu, Odyssée, 2005 (ISBN 9961-9554-7-1)
* La terre et le sang ("Akal d yidammen"), ungal, Paris, Seuil, 1953 [Arraz "Populiste" 1953]
* Jours de Kabylie ("Ussan di tmurt"), ineɛruḍen, Lezzayer, Baconnier, 1954; taẓrigt tis 2 Paris, Seuil, 1962
* Les chemins qui montent ("Iberdan d assawen"), ungal, Paris, Seuil, 1957
* Les poèmes de Si Mohand ("Isefra n Si Mohand"), isefra, Paris, Minuit, 1960
* Journal, 1955-1962 ("Aɣmis, 1955-1962"), Paris , Seuil, 1962
* Lettres à ses amis ("Tabratt i yemdukal-is"), tibratin, Paris, Seuil, 1969
* L'Anniversaire ("Amulli"), tira wer neɣni, Paris, Seuil, 1972
* La Cité des Roses ("iɣrem n lwerd"), Ungal, Lezzayer, amaẓrag Yamcom, 2007 (ISBN 978-9961-9677-06)

Tadiwennit d Moulud Feraoun


Tadiwennit d Mulud Ferεun

Teffeγ deg l'Effort Algerien n 27 furar 1953 yesteqsa-t Maurice Monnoyer.

Yerra-tt ar teqbaylit Amor Rekis

S lferḥ ameqran ad awen nehdu tadiwennit d Mulud Ferεun ara isufγen ungal-ines wis sin, Akal d Idammen γer tizrigin Le Seuil. Adlis-a, i d-yettwacekkren aṭas, war ccek ad isεu azal ameqran imi yettmeslay γef lγerba n Izwawen ar Fransa.
’’ Mulud Feraun ata da zdat-i , yusad srid si tmurt n Izwawen. D acu tenniḍ ad temlileḍ yid-s tura ..? '' i d-yesteqsa Emmanuel Roblès di tilifun .
Ulayγar nniγ-awen srid i qebleγ. Azgen n tsaεtt mbaεd, win ara yeqqimen γur-i ''mmis igellil'', yekcem γer lbiru-inu. yiwen ufus yerfed lemḍela wayeḍ aqrab n uglim.

Yessers ayen ibub. Yeẓẓel afus-is yexmes yid-i s leḥmala.
Mulud Ferεun yettban amzun d imsetḥi maca mi d yuki kan s teflest neγ laman ad yelli iman-is, yettmeslay, yettqesiṛ awen d iban ulac argaz lεali am netta.
Netta yettmeslay-d nek taεwadγ-as tamuγli s tuffra. Deffir tismaqalin tettreqriq deg taṭucin-is tafat n tudert. Yessers sin ifasen iberkanen sufella lbiru . Icetiḍen i yelsa ḥman , aqerruy-is yeğğa-t εaryan , tamgarṭ-is tettban i-yid am akken tekcem deg tuyat-is seg ubalṭu aqehwani i yelsa.Udem yennecraḥ γas anyir tkerz-it ddunit. Acebbub d ulwiγ, aberkan am claγem-is i cebḥen imi-s m’ ara yecmumeḥ.


Siwlaγ-d γef ungal-inek amezwaru.

-Uriγ ''Mmis igellil'' deg ussan iberkanen n umgaru, s teftilt n ''ukanki''.Rriγ deg-s ayen akk yellan deg ul-iw.

Ungal a d ameddurman* , neγ akka ?

-Ih…aṭas i fkiγ i wakken ad yeffeγ udlis a acku iḥuzayi laẓ di kra n ussan . γas akkeni imru ur yeḥbis armi ukiγ i wayen i zemreγ ad ggaγ. Cciεa i d-yewwi tesbeγs-iyi akken ad aruγ idlisen niḍen.

Yernad d akken ilul deg Tizi-Hibel taγiwant n Larbεa n at Iraten deg tama n Igawawen. Deg twacult tagellilt.

I baba-k d acu yella ixeddem ?

-D afellaḥ I yella γef iman-is di tallit-nni i lullaγ maca deffir 1910 terra-t tmara ad yeğğ akal n lejdud yeḍfer abrid n unadi n uxeddim anda niḍen. Imir-nni Iqbayliyen ur ttinigen ara ar Fransa maca ar tama n Qsentina. Ruḥ a zzman armi yufa iman-is deg imγizen n Ugafa , di Lens syen yedda ar tama n Paris . Yella ixeddem ar Fonderies d'Aubervilliers mi t yewwet umxix deg uxeddim.

Nezmer ad ninni d akken baba-k yeṛwa laεtab akken ak n irebbi. Deg acḥal yid-wen i tellam ?

-Semmus (5), sin deg-sen d arrac. amaẓuẓ d aγen d aselmad .

Deg ''Mmis n igellil'', turiḍ s ubrid n ungal temẓi-inek d leqraya-k. Tewḍed ar iswi-k s ''iγalen-ik''. Aṭas i tεajb-iyi tabγest-ik….

-Ur zmireγ ad ttuγ yiwen seg iselmaden-iw id yefkan afus n tallalt akken ad i fken lbursa akken ad kemleγ leqraya deg Tizi-wezzu akk d ENA (aγerbaz amagnu n Lezzayer).

Melmi id tuγaleḍ d aselmad ?

-Deg useggas n 1935 . Seg ass-nni aṭas n tγawsiwin i seγraγ ladγa di Tewrirt Mussa , sin ikilumitren γef taddart- iw, seg 1946 ar 1952.

Assa aqlik-id d anemhal n uγerbaz n warrac n Larbεa nat Iraten ….

-D tidett Akka ih, seg wayyur n tuber.

Aγerbaz n 300 inelmaden s timeγri tanemmadut*, tferḥeḍ ?

-Deqs-aγ. Γur-nneγ aman di tbernint d trisiti. Amejjay d ufarmasyan zdat-nneγ kan.Igerdan qqaren akken ilha acku bγan ad lemden aṭas n tγawsiwin.

Tzewğeḍ ?

-Zewğaγ, γur-i 6 igerdan , ameqran deg-sen d bab n 13 iseggasen.

Newweḍ γer w ''Akal d idammen''. Mulud Ferεun yessereḥ deg meslay….nettḥulfu d akken adlis yecreḍ aṭas n wayyuren n tensuft. Adlis mazal yedder deg-s, γas akken atan yakan deg Paris.

Amek ik d t ussa tikti n ungal-a amaynut ?

-Tamezwarut d cciεa n ungal id uriγ deffir wa i-d-iyi sbeγsen ad aruγ wiyaḍ. Tis snat, tikti tusa-yid akken ad suqlaγ iman (rruḥ) n Teqbaylit, ad iliγ d anagi.Nek d aqbayli aquran d mmis uqbayli,seg mi d lulaγ i zedγeγ di Tmurt-a .Iqbayliyen d imdanen am nutni am wiyaḍ.Nek aqli-yi da i wakken awen t id inniγ. Seg mi bdiγ tira n udlis a, yeṭafar-iyi ameddakel-iw Roblès , γur-s ass-a 20 iseggasen segmi tesnaγ.Netta i yesbeγsen di yal tikkelt yettased ar γur-i ar Tewrirt ad yessefqed ma kfiγ-t neγ ala, takerrust-is tameγbunt aṭas i tenaεtab deg iberdan yettalin s adrar .Ad teẓrem d akken tadukli ar γures macci d awal kan.


Ungal n Aεmeṛ d Marie .

Γef acu yettmeslay ungal akal d idammen ?

Mulud Ferεun ur d yerra awal din din. Yebda yetturar mebla ma ifaq s inziz (llastik )yufa sufella lbiru , mi t yeḍleq yeddem akeryun . Yeḍeqr iman-is ar deffir ikemmel :

-Niγ-as lγerba n Iqbayliyen tezmer ad efk yiwen neγ kra n idlisen .Bḍiγ lγerba γef snat : seg 1910 ar 1930 akk d 1930 ar assa.''Akal d Idammen ''yettmeslay γef tallit tamezwarut, ad rnuγ ungal niḍen γef tallit tis snat.

Ayγer snat n talliyin ?

-Γef akken ttwaliγ yella umgarad (lxilaf) ameqran ger snat talliyin-a . lεeqliya n Iqbayliyen n w ass-a yettinigen ar Fransa ur telli maḍi am tin n iqbayliyen isen irẓan asalu.Yif akken wejden Iqbayliyen n 1953 imi taγen tanumi i tmeddurt n temdint maca yif akken ṭfen imezwura di tjadit d tmurt.Llan ttḥirin melmi ara uγalen ar taddart s isurdiyen ara ten isuffeγen seg yir liḥala ig llan ddren.Ass-a nettidir ayen niḍen.

Siwlaγ-d kra fell-as

-Wwiγ-d deg ''Akal d idammen'' taqsiṭ n Aεmer, ilemẓi n 14 iseggasen, i d-uznen γer Paris netta d iğiran-is deffir umgaru n umadal amezwaru.Aεmer yella ixeddem d amenwal γer warraw n taddart-is .Di Fransa yebda ixeddem am netta am atmaten-is deg umγizi (lmina).Deg yiwet n tmeddit yenγa war aεemmed yimen uqbayli.Ameγbun meskin ur yezmir ad yuγal ar tmurt imi yugad at nγen tawacult n umerḥum.Yeqqim di Fransa.Zrin 15 iseggasen , yettu leḥder, yejma tamurt d tudert n imesdurar . Yewwi yides tameṭṭut-is Marie , taparizyant ig ṛwan lemṛaṛ n ddunit.Sin iseggasen segmi d yuγal ,yessawel-as-d lmektub-is, nγan-t.

Ameslay nneγ ikemmel, Mulud Ferεun yettara γef akk isteqsiyen-iw.

Yella kra tetthegiḍ ?

-Ih, acku ayen yaεnan iman (rruḥ) n Teqbaylit meqqer maca yewεar at terreḍ akken iwata.

Ad yilli ukemmel i Mmis igellil ?

-Aya macci d awezγi…maca deffir waya, ad suffγeγ war ccek adlis i d-yessumen Brouty γef tmeddurt n yal ass n Izwawen. Tajmaεt, tala, ssuq, tuγalin n iγriben si Fransa…atg.Ad kemleγ adlis-a s tmucuha.

Melmi tettaruḍ ?
-Deg ass lehhuγ d twurri , ttaruγ deg iḍ d ussan n ustaεfu.ttaruγ qrib yal ass 3 neγ 4 tewriqin, ma ğğan-t-iyi tikta a tteğğaγ i wass niḍen.

Mi tettaruḍ tetabaεḍ aγawas (leblan)?
-Zeggireγ s tira n tikta s umata.Mi ttaruγ i ttqeεideγ taqsiṭ.S umata ẓriγ anda tedduγ maca mi ttaruγ ttasen-t tikta d tegnatin ur nwiγ.

Amek i tettwaliḍ udmawen n ungal-ik ?

-Ttareγ s tidet iman-iw deg umḍiq-nsen. Tsuturaγ-ten.Di tagara d nutni ara i d innin d acu ara aruγ.

Nettkemil ameslay,mass Ferεun yenna yid d akken ad yewwet tarzeft ar Paris deg ussan n ustaεfu n tfaska ( Paques) ilmend n tuffγa n udlis ''Akal d Iddamen''.Le Seuil, war ccek as d ggen tameγra (ad nfaṛes tagnit ad nesmekti d akken tizrigin-a uγen izerfan n udlis ''Mmis igellil'').

Anwi idlisen i tḥemleḍ ?

-Aṭas i γriγ.Zik ur tceriṭeγ ara nnig wacu tceriṭeγ ass-a.Testtbenaγ idlisen ilsanen, wid yaεreḍ ad yer amyaru alsan s lekmal-is acku alsan ur yelli yelha s lekmal neγ diri s lekmal.Amyaru af akken ttwaliγ ur yesεi azref ad yemeslay γef imdanen s ustehzi.Yak tecrekḍ-iyi ṛṛay ?

Mulud Ferεun d amusnaw s tidett u d amyaru mu zeddig wul. Ẓṛiγ itri-s at yessiweḍ γer lebɛed, Akken yebγu yili, tiγṛi-s seg tid mu ilaq a nsel !



* ameddurman : yettmeslay γef iman-is,γef tudert-is.
*timeγri tanemmadut: cours préparatoire.

tawwuri: leqdic, axeddim.